تئوری دستگاه های موسیقی ایرانی

در صد سال اخیر، موسیقی ایرانی با اندیشه ارکستراسیون توسط کلنل علینقی وزیری ( که در فرانسه تحصیل موسیقی نمود) زیر ذره بین تئوری قرار گرفت و بصورت نسبتا علمی در آمد که باعث تحولی گسترده در موسیقی ایرانی و بوجود آمدن ارکسترهای گوناگون موسیقی ایرانی گردید.

در بحث تئوری دستگاه های موسیقی ایرانی، با بهره گیری از تئوری گام و گام شناسی در موسیقی اروپایی ( که نت های تونال و همچنین درجات نت ها نسبت به نت تونال مورد بررسی قرار می گیرند) نت های ایست و شاهد در درآمد دستگاه ها و همچنین تفکیک گوشه ها به دسته های گوناگون و تغییر درجه آنها نسبت به نت ایست در درآمد هر دستگاه مورد بررسی قرار گرفتند.

نت ایست:

نتی است که معمولا نقش پایان ملودی را بازی می کند بطوری که ملودی ها نسبت به آن نت (بصورت بالارونده یا پایین رونده) نقش خود را اجرا می کنند و در نهایت برای پایان جمله به آن نت باز می گردند مانند نت دُ در درآمد دستگاه ماهور

نت شاهد:

 نتی است که خود را در ملودی بیشتر از بقیه نت ها نشان می دهد و بگونه ای مرکز ملودی می باشد مانند نت رِ در گوشه داد از دستگاه ماهور 

دقت به این نکته بسیار مهم است که نت شاهد می تواند نت ایست هم باشد و هم اینکه مستقل از نت ایست باشد برای مثال در گوشه داد دستگاه ماهور نت شاهد، نت رِ می باشد اما نت ایست آن نت دُ می باشد اما در درآمد ماهور هم نت شاهد و هم نت ایست برابر با نت دُ می باشد.

نکته دیگر اینکه در بعضی از گوشه های آوازها یا دستگاه های موسیقی ایرانی، نت ایست موقت هم داریم که در نهایت به ایست نهایی منجر خواهد شد مثلا ابوعطای سل( با سرکلید می کرن و سی بمل) دارای نت ایست موقت می کرن بوده و در پایان جمله خود به نت رِ ایست می نماید.

در تئوری موسیقی ایرانی، دسته بندی گوشه ها بصورت زیر می باشد:

 گوشه های مُدال:

 در این نوع گوشه ها هر آنگونه که در محدوده اجرایی نت های آن تعریف شده باشد با توجه به نت شاهد و ایست و همچنین با درنظرگرفتن سرکلیدهای اجرایی آن نسبت به نت درآمد آن دستگاه، می توانید بداهه نوازی نمایید و اصطلاحا در بداهه نوازی در آن گوشه ها، دستمان باز است مانند گوشه دلکش در ماهور یا گوشه عراق در آواز افشاری

گوشه دلکش

گوشه های ملودیک:

 این‌ گوشه ها دارای ملودی مشخصی می باشند و هر کسی که بخواهد آن را بنوازد در بداهه نوازی خود ممکنست با اندکی تغییر در سرعت اجرای آن ملودی آن را اجرا نماید مانند گوشه خسروانی در دستگاه ماهور یا گوشه رامکلی آواز ابوعطا

گوشه های ریتمیک:

این‌گوشه ها دارای فرمی ریتمیک می باشند که از عروض شعری گرفته شده و این فرم های ریتمیک می تواند بعنوان تِم اجرایی در گوشه های مُدال نیز مورد استفاده قرار گیرد مانند گوشه کرشمه، چهارپاره ، بسته نگار

در زیر می توانید به ترتیب  به چهارپاره ، بسته نگار ، کرشمه 

گوش بدهید 

سخن پایانی

بدیهی است با داشتن دانش طبقه بندی گوشه های موسیقی ایرانی در ۳نوع مُدال، ریتمیک و ملودیک با در نظرگرفتن نت های شاهد و ایست هرکدام، دیدگاه ما نسبت به بداهه نوازی در هر یک بیشتر شده و می‌توانیم با درک بهتری بداهه نوازی نماییم.