دستگاه در موسیقی ایرانی

نویسنده ... : معین تنددست

دستگاه در موسیقی ایرانی

بانگ گردشهای چرخ است اینکه خلق
می نوازندش به تنبور و به حلق
ما همه اجزای عالم بوده ایم
در بهشت آن لحن ها بشنوده ایم.
(مولانا)

واژه دستگاه در موسیقی ایرانی معادل تونالیته در موسیقی کلاسیک بیانگر حالت فضای آن موسیقی می باشد که می تواند در انواع شاد، غمگین، حماسی، عبادی و فلسفی خود را نشان دهد که البته این روش تدوین موسیقی ایرانی توسط اساتید دوره قاجار شکل گرفته بطوری که اساتیدی چون میرزاعبدالله و میرزاحسینقلی فراهانی با پژوهش های انجام داده در جای جای نقاط ایران، نغمه های آن منطقه را درک نمودند و بصورت دستگاه طبقه بندی کرده اند .

برای مثال در منطقه دشتستان بوشهر نغمه های خوانده شده در آن منطقه که در آواز دشتی بود را برگرفتند و آن را به گنجینه نغمه های موسیقی ایران افزودند و روش نام گذاری نغمه ها را بر اساس حالت درونی آن نغمه مانند

اگر بخواهیم انتزاعی از دستگاه بدهیم که چگونه طبقه بندی شده می‌توانیم دستگاه را مشابهت دهیم به یک ساختمان!

تصور کنید نزدیک به یک ساختمان بلندمرتبه در شهری مانند شیراز شدید که نمی دانید آن ساختمان چیست. حال اگر وارد ورودی آن ساختمان شوید ( با آنکه هیچ اطلاعی از آن مکان ندارید) احساس می‌کنید که مثلا این ساختمان حس یک هتل را دارد و نمی تواند بیمارستان باشد.

این احساس اولیه ساختمان دستگاه با ورود به آن را ( با آنکه که هیچ دانشی جزئیاتی از آن را ندارید ) درآمد آن دستگاه نامند.

حال در ادامه ، هر کنجی از ساختمان ( مثلا اتاق سمت راست در طبقه اول) را گوشه ای از ساختمان دستگاه می نامند.

حس گوشه های دستگاه با هم متفاوت می باشد مثلا حس گوشه های طبقه دوم ساختمان دستگاه با گوشه های طبقه آخر ( اوج ) متفاوت است و یا اینکه ممکن است در طبقه سوم گوشه ای باشد که پلی برای ورود به ساختمانی دیگر داشته باشد.

به این روش طبقه بندی دستگاه های موسیقی ایرانی از درآمد تا اوج همراه با گوشه های رابط بین دستگاه ها، ردیف دستگاهی موسیقی ایرانی گویند.

بر این اساس موسیقی ایرانی به ۷ دستگاه اصلی شامل شور ، ماهور، همایون ، نوا، سه گاه، چهارگاه و راست پنجگاه و همچنین ۵ آواز فرعی از دستگاه شور با نام های ابوعطا افشاری، بیات ترک، دشتی و بیات کرد و دو آواز فرعی از دستگاه همایون با نام های شوشتری و بیات اصفهان تقسیم بندی شده اند که این کار پژوهشی را هر یک از اساتید برای خود انجام داده و برای ما به یادگار گذاشته اند ، بر این اساس ممکن است در ردیف میرزاعبدالله گوشه هایی آمده باشد که در ردیف های دیگر نیامده باشد و برعکس.

نام گذاری گوشه ها

نام گذاری گوشه های هر دستگاه براساس حالت درونی آن گوشه مانند گوشه دلکش، بیداد یا بر اساس مکان اجرایی آن گوشه مانند گوشه دیلمان، حجاز و یا از شخصی که آن را خوانده مانند حاجی حسنی ( درویش حسن خراباتی) محمدصادق خانی ( نوازنده سنتور دوره ناصری) بنیان نهاده شده است.

در ردیف موسیقی ایرانی، دستگاه شور وسیع ترین دستگاه موسیقی ایران شناخته شده بطوری که تقریبا تمامی دستگاه ها راهی برای ورود به دستگاه شور را دارند.