کوک سیم های تار و سه تار

در رابطه با کوک سیم ها هر نوازنده ای برای آنکه بتواند ساز را به زیبایی بنوازد می باید فرکانس سیم ها را آنچنان کوک و  تنظیم نماید که ارتعاش سیم ها در حالت آزاد با هم، همخوانی داشته باشند و اصطلاحا ساز کوک باشد تا صدای زیبا ایجاد گردد.

مناسب ترین کوک در تکنوازی ها

از آنجا که در طراحی ساز های ایرانی، هر نتی باید بتنهایی دارای صدای زیبایی باشد بگونه ای که به صدای طبیعت نزدیک باشد، معمولا در اجراهای تکنوازی، اساتید در کوک سیم های تار و سه تار بر این باورند که فرکانس صدای آزاد سیم ها نسبت به دیاپازون ، دست کم نیم پرده کمتر باشد برای مثال اگر سیم اول باید براساس فرکانس صدای نت  دُ و   کوک شود، بر روی تار یا سه تار باندازه نیم پرده کمتر از نت دُو که همان نت سی باشد کوک می شود و بر همین اساس سیم دوم که نت سل باید باشد، بر اساس فرکانس نت سل بمل کوک می شود.

کوک و تنظیمات خاص

در اجراهای گذشته اساتید موسیقی ایرانی مانند اجرای استاد حسین علیزاده در آلبوم ترکمن، سیم اول بر اساس فرکانس نت سی بمل کوک شده است که باندازه یک پرده کمتر از نت دو دیاپازون می باشد و یا در اجرای آلبوم گریه بید استاد محمدرضا لطفی در بخش تکنوازی سه تار در آواز بیات اصفهان، سیم اول بر اساس لا کرن دیاپازون کوک شده که نزدیک به دو پرده کمتر از نت دُ دیاپازون کوک شده است.

دلیل این امر می‌تواند حس نوازنده ایرانی در اجرای خود باشد چرا که اگر بخواهیم اجرا با مضراب های نرم و با سرعت پایین داشته باشیم مانند اجراهای استاد محمدرضا لطفی با سه تار ساخته شده استاد کمالیان در آلبوم های خموشانه و گریه بید، کوک پایین در این سبک از نوازندگی، بسیار دلنشین خواهد بود و بر عکس اگر با مضراب اصطلاحا درشت و محکم همراه با سرعت بالا داشته باشیم معمولا کوک های بالاتر ( مانند نت سی ) زیباتر خواهند بود مانند سه تارنوازی استاد حسین علیزاده در آلبوم راز و نیاز یا سه تارنوازی استاد بهداد بابایی و همچنین تارنوازی استاد علی اکبرخان شهنازی.

پس از تحول در سیم های سه تار با پیدایش سیم چهارم توسط مشتاق علیشاه، افزوده شدن این سیم توسط اساتید قاجار مورد توجه قرار گرفته که به تنوع بیشتر در کوک های سه تار کمک نمود و با همین اندیشه، ساز تار هم توسط درویش خان دارای شش سیم شد.

اهمیت پدیده رزونانس

هماهنگی سیم ها با همدیگر در سازهای زهی، بر اساس پدیده رزونانس مورد توجه قرار گرفته است بدین معنا که اگر شما بر روی سیم اول سه تار و یا تار ، نت سل را اجرا کنید(اگر سازتان بر اساس کوک دو سل دو دقیقا تنظیم باشد) سیم دوم هم که نت سل هست ارتعاش خواهد کرد بدون آنکه شما به سیم دوم مضرابی زده باشید و این مساله باعث بروز طنین و ماندگاری بیشتر صدا در ساز خواهد شد که باعث جذابیت بیشتر در نوازندگی می گردد.

بر این اساس، با توجه به توضیح مقالات گذشته باید ببینید در هر تونالیته ( دستگاه) که ساز می زنید، نت های شاهد و ایست آن دستگاه بر روی کدام نت استوار است و بر آن اساس، سیم ها را طوری کوک نمایید که بطور آزاد (دست باز) صدای نت های شاهد و یا ایست را داشته باشند.

برای مثال در آواز دشتی (که دارای سرکلید نت های می کرن و سی بمل است) نت لا بعنوان نت شاهد اصلی آواز دشتی و نت رِ بعنوان نت ایست نهایی که همان نت ایست دستگاه شور است می باشد.

بر این اساس ترکیب کوک سیم ها در آواز دشتی لا بصورت دو سل لا رِ ( بترتیب از سیم اول تا سیم بم)  تنظیم می گردد تا اگر بر روی هر کدام از نت های لا و یا رِ ایست نمایید، رزونانس لازم در ساز ایجاد گردد و صدای سازتان جذاب تر باشد‌.

در مقالات بعدی به تفصیل درباره هر دستگاه و کوک های رایج آنها بر روی تار و سه تار خواهیم پرداخت.