گوشه مثنوی و جایگاه آن در دستگاه و آواز های ایرانی

در میان دستگاه و آواز های ایرانی ، گوشه ها یی وجود دارند که در همه دستگاه ها اجرا می شوند و یا می توان آنها را در همه دستگاه ها اجرا نمود. مانند کرشمه ، بسته نگار ، حزین و … که اکثر این گوشه ها بیشتر قابلیت اجرا با ساز و تکنیک های نوازندگی را دارند و از خاصیت ضربی یا ریتمیک بودن آنها در اجرای دستگاه ها و توالی نواختن ردیف ، استفاده می شود اما در بین این گوشه ها ،گوشه مثنوی مخصوص آواز خوانی است که نقطه عطف آواز و پایانی آرام و با احساس برای خواننده است زیرا که مثنوی ها معمولا در انتهای هر آواز ( پس از درآمد ، گوشه های رایج هر دستگاه ، اوج و … ) خوانده می شوند و مروری کوتاه بر آنچه خوانده شد ، می باشند.

زمانی که از اشعار مثنوی معنوی مولانا در آواز ها استفاده شد ، برای نخستین بار به خاطر علاقه ای که به کتاب مثنوی معنوی داشتند ، شیوه ای به نام مثنوی_خوانی به وجود آمد.
این شیوه تنها مخصوص اشعار کتاب مثنوی معنوی بود، نه اینکه هر مثنوی دیگری ( مثلا شاهنامه فردوسی یا مخرن الاسرار نظامی و … ) را بتوان در این شیوه اجرا کرد و از این رو آنچه که به این شیوه آواز شخصیت می دهد ، نخست: لحن پندآموز ، روایی و حکایت گونه و در ثانی بحر عروضی فاعلاتن فاعلاتن فاعلات ” می باشد. (یکی دیگر از این وزن های مهم فاعلاتن فاعلاتن فاعلن هست)

امروزه نیز گوشه مثنوی باید با شعری ( می خواهد مثنوی باشد یا غزل یا .. ) اجرا شود که فقط و فقط هم وزن کتاب مثنوی معنوی باشد. تنها استثنا در این مورد زمانی است که با اضافه شدن یک رکن اضافی در هر مصرع بحر رمل مسدس به بحر ” رمل مثمن = فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات ” تبدیل شود. نمونه این نوع مثنوی خوانی ، مثنوی مخالف بر روی شعر سعدی ( دوش دور از رویت ای جان ، جانم از غم تاب داشت … ) می باشد که در نوار دستان استاد شجریان آن را اجرا کردند.

گوشه مثنوی در افشاری ، مفصل تر اجرا می شود ( به قول یکی از اساتید ، مثنوی افشاری ، مثنوی مادر است ) و مثنوی های دیگر از نظر ملودی با مثنوی پیچ ارتباط قطعی دارند. همانطور که میدانید به مثنوی افشاری، مثنوی پیچ نیز گفته می شود.

مثنوی هایی که از قدیم معمول بوده اند مثنوی هایی است که در آوازهای افشاری، اصفهان و بیات ترک خوانده می شوند و مثنوی هایی که در آواز ابوعطا و دستگاه های شور و همایون اجرا میشوند، زیاد معمول نیستند قالب مثنوی علاوه بر گوشه مثنوی در گوشه هایی مانند شاه ختایی، پهلوی،حدی و لیلی مجنون نیز میتواند استفاده شود.

برگرفته از صفحه جناب عماد حنیفه…

برای نمونه می توانید