سه‌تار
سه‌تار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که آن را با ناخن انگشت اشارهٔ دست راست می‌نوازند. این ساز، دارای ۴ سیم از جنس های فولاد و برنج می باشد که به موازات دسته، از انتهای کاسه تا سر پنجه (قسمت بالایی دسته) کشیده شده‌اند. سه‌تار بطور معمول دارای25 پردهٔ قابل حرکت از جنس روده‌ی حیوانات یا ابریشم است. سه تار دارای صدایی ظریف بوده و لطافت خاصی در آن نهفته است و گستره صوتی آن ، 2.5 اکتاو می باشد.
در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سه‌تار بسیار رواج دارد؛
نوازندگان سه‌تار برای اجرای آن، در حالت نشسته روی زمین یا صندلی، کاسهٔ ساز را روی ران راست و به گونه ای قرار می دهند که صفحه سه تار عمود بر سطح زمین باشد و با سر انگشتان دست چپ روی دسته سه تار (پشت پرده ها) با روش پوزیسون، انگشت گذاری می‌کنند و با انگشت اشارهٔ دست راست خود به سیم‌ها ضربه می‌رنند. معمولا برای انگشت گذاری دست چپ بر روی دسته ساز، فقط انگشتان اشاره، میانی، حلقه و در بعضی موارد انگشت کوچک دست چپ استفاده می‌شوند اما در آثار استادان، استفاده از انگشت شست برای پرده‌گیری روی سیم بم نیز کاربرد دارد. در حین نوازندگی سه‌تار، می‌توان با زخمه‌زدن نزدیک به خرک، صدا را کمی زبر و خشن کرد؛ و با انجام این کار نزدیک به گلوی ساز، صدایی نرم و ملایم و اصطلاحاً پخته‌تر تولید می‌شود.
تاریخچه سه‌تار:
در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد که سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعهٔ آن دو را معمولاً سیم «بم» می‌نامند. با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن خان صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کرده و سه‌تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند (این سیم از نظر تاریخی سیم چهارم است ولی سیم سوم خوانده می‌شود). سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی شاه به این ساز افزوده است. برخی از جمله عده‌ای از عرفا به آن «اوتار» نیز می‌گویند.
اجزا سه تار:
سه‌تار دارای دو قسمت کاسه و دسته است. در انتهای دسته، سرپنجه قرار دارد که محل قرارگرفتن گوشی‌هاست.
1. سرپنجه یا جعبه گوشی
2. گوشی‌ها
3. پرده قبل از شیطانک
4. شیطانک
5. پرده‌ها
.6. دسته
7. کاسه
8. صفحه
9. خرک
10. سیم‌گیر
11. سیم‌ها
سیم‌ها سه تار دارای چهار سیم به این شرح است:
سیم‌های سه‌تار شماره جنس رنگ نام قطر سیم یکم فولاد سفید 18 – 20 میکرون
سیم دوم برنز زرد 20 -22 میکرون سیم سوم فولاد سفید «مشتاق» یا «زنگ» 18 میکرون
سیم چهارم برنز زرد «بم» ۳۵ میکرون کاسه کاسهٔ سه‌تار از نظر ساختاری مانند کاسهٔ عود یا تنبور بوده ولی کوچک‌تر از آنها و با توجه به الگوی ساخت می تواند دایره ای شکل یا گلابی شکل است. درازای کاسه سه‌تار از ۲۶ تا۳۰ سانتی متر، پهنای آن به تناسب بین 13 تا 16.5سانتی متر و ژرفایش نزدیک ۱۳ سانتی متر است و معمولاً کاسه می تواند از جنس چوب توت یا گردو باشد اما صفحه حتما از جنس چوب توت و دسته حتما از جنس چوب گردو ساخته می‌شود. ساختار کاسه، هم می‌تواند یک تراش یک تکه از چوب باشد و هم از ترک‌های جداگانه و به هم چسبیده ساخته شده باشد.
بدنهٔ سه‌تار؛ شامل کاسه، صفحه و خرک (پل روی صفحه). در انتهای کاسه نیز سیم‌گیر قرار دارد.
صفحه:
روی کاسهٔ سه‌تار با تخته‌ای نازک از چوب پوشیده شده است که به آن صفحه گفته می‌شود. صفحه دارای سوراخ‌هایی برای خروج صدا است و معمولا دست راست نوازنده روی آن قرار می‌گیرد اما در مواردی خاص برای افراد چپ دست، عکس این مورد صادق است.
دسته:
درازای دسته ۴۰ تا ۴۸ سانتی متر و قسمتی که گوشی‌ها در آن تعبیه می‌شوند ۱۲ سانتی متر و پهنای دسته ۳ سانتی متر است. بعضی از سازندگان برای زیباتر شدن و همچنین برای افزایش عمر مفید ساز، از نوعی استخوان که معمولاً استخوان شتر است برای پوشاندن دسته استفاده می‌کنند.
خرک:
خرک قطعه‌ایست متحرک که روی صفحه و به فاصلهٔ سه انگشت از انتهای کاسه قرار دارد. عرض خرک سه‌تار بین ۵ تا ۶ سانتی‌متر و ارتفاع آن کمتر از ۱ سانتی‌متر بوده و از جنس چوب ساخته می‌شود. سیم‌ها پس از عبور از شیارهای کم‌عمق روی خرک از طول دسته عبور کرده و پس از گذر از زیر پرده شیطانک به گوشی‌ها می‌رسند.
با توجه به نقش خرک در عبوردادن ارتعاشات سیم به صفحه سه تار و برعکس، می باید در ساخت سه تار خرک را روی صفحه رگلاژ کرد تا از کیفیت صدایی ساز کاسته نشود.
سیم‌گیر:
سیم‌گیر در بخش پایانی کاسه ساز قرار دارد و برای نگهداری سیم‌ها استفاده می‌شود. در گذشته سیم‌گیر را بیشتر از جنس استخوان می‌ساختند، اما امروزه نوع چوبی آن معمول‌تر است.
شیطانک:
شیطانک بین قسمت اصلی دسته و پنچهٔ ساز قرار می‌گیرد و جنس آن از استخوان و یا پلاستیک است. کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیم‌بندی سیم‌ها در قسمت بالای دسته می‌باشد.
گوشی:
سیم از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی‌های کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته می‌شوند. با چرخاندن گوشی‌ها می‌توان ساز را کوک کرد.
پرده:
پرده‌ها نخ‌های باریکی از جنس رودهٔ حیوانات و یا نخ های بخیه در جراحی ها هستند که در عرض دستهٔ سه‌تار به صورت سه‌لایی و یا چهارلایی بسته می‌شوند و وظیفهٔ تقسیم‌بندی فواصل موسیقایی را برعهده دارند. تعداد پرده‌ها ۲۶ عدد است که که یکی از آنها قبل از شیطانک بسته می‌شود و فاصلهٔ آن با شیطانک در صدای سه‌تار موثر است.
صدا:
سه تار دارای صدایی مخملین و ظریف بوده از آنجایی که که با گوشه سمت چپ ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته می‌شود، صدای ساز ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا می‌کند و از این رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهایی و بعبارتی، “ساز دل” خوانده‌اند. اغلب شنوندگان، ساز سه تار را دارای لحن و نوای صمیمی احساس می‌کنند.
در حال حاضر، نوازندگان معاصر موسیقی ایرانی در تلاش برای توسعه موسیقی مدرن و نوی ایران، آثار زیبایی آفریده‌اند که با حال و هوایی که تا دو دهه پیش از این ساز تصور می‌شد کاملاً متفاوت است. البته می‌بایست اشاره کرد که در سه تار نوازی مدرن تجربه استفاده از مضراب سیمی تجربه‌ای موفق بوده و با ایجاد صدایی شفاف و کریستالی کمک شایانی به گسترش امکانات این ساز عجیب نموده است. اجرای تک سیم‌هایی خاص و همچنین افزایش قدرت اجرای دینامیک‌های مختلف نیز از مزایای استفاده از مضراب سیمی در نوازندگی است.
بستر صوتی:
بستر صوتی سه‌تار از بم ترین نت آن (دو سوم = C3) آغاز شده و در نت «لا»ی بمل بالای خط حامل پایان می‌یابد. بستر صوتی سه‌تار در حالت کوک دو-سل-دو-دو و بدون پردهٔ ر بمل بعد از شیطانک کوک هر چهار سیم سه‌تار می‌توانند توسط گوشی‌هایی که در انتهای دسته تعبیه شده کوک شوند.
کوک سه‌تار:
معمولاً نت دو برای سیم یکم است و بقیه سیم‌ها بر اساس سیم اول کوک می‌شوند. نت ِ دوی مورد استفاده در سه‌تار، در پیانو سی وسط (Middle C) است. نت دو در موسیقی ایرانی معمولاً نیم پرده پایین‌تر از نت دو در موسیقی کلاسیک، و برابر با سی در دیاپازون است. معمولا برای هر دستگاه کوک خاصی در نظر گرفته می‌شود، اما بسته به دستگاه، احساس نوازنده و تم آهنگ مورد نظر می‌تواند متفاوت باشد. عوض شدن کوک ساز در هر دستگاه و آواز در موسیقی ایرانی منجر به عوض شدن حال و هوای آهنگ‌ها می‌شود اما می‌توان با استفاده از کوک ِ معمول دستگاه‌ها و آوازهای مختلف، آهنگ‌های مربوط به دستگاه و یا آوازی دیگر را نواخت.
حالت‌های مختلف کوک:
نامگذاری سیم‌ها برای کوک قراردادی است. به این معنی که لازم نیست کوک سیم همان نت دیاپازون باشد. برای مثال در حالتی که قرار باشد سیم اول روی نت دو کوک شود و سیم دوم روی نت سل، می‌توان هر دو را یک پرده پایین‌تر آورد و سیم اول را روی نت سی‌بمل و سیم دوم را روی نت فا کوک کرد. در موسیقی سنتی ایران می‌توان هر دستگاه را با کوک‌های مختلف اجرا کرد که در اینجا متداول‌ترین آنها معرفی می‌شود. حالت‌های کلی کوک حالت سیم و نوع صدا سیم ۱ سیم ۲ سیم ۳ سیم ۴ صدای ریز با سیم‌های سفت و کشیده دو سل دو دو سیم‌ها دو نیم‌پرده بم‌تر کوک شوند سی‌بمل فا سی‌بمل سی‌بمل سیم‌ها سه نیم‌پرده بم تر کوک شوند لا می لا لا به علت پایین‌تر بودن نت دو در موسیقی سنتی ایرانی نسبت به موسیقی کلاسیک به میزان یک پرده، کوک ِ «سی بمل، فا، سی بمل، سی بمل» همان کوک ِ «دو، سل، دو، دو» شناخته می‌شود.
در انتها لازم به توضیح است که این مقاله از منبع : http://www.3tar.blogfa.com/ تهیه گردیده و چون نیاز به اصلاحاتی وجود داشت اصلاحات انجام و منتشر گردیده است.
خانه سه تار محلی برای ارایه مطالبی پژوهشی ، آموزشی در زمینه سازهای سنتی ایرانی بخصوص سه تار و تار می باشد . همچنین تلاش نموده ایم در حد توان با تحقیق و بررسی بهترین سازها را معرفی و برای فروش عرضه نماییم .